Domowe Archiwum / Fotografie / Zabezpieczenie (konserwacja)

Zabezpieczenie (konserwacja)

Magdalena Wiercińska

Pozytywy i negatywy są dokumentami wielowarstwowymi. Składają się z ła­twej do uszkodzenia emulsji fotograficznej oraz z podłoża papierowego, syn­tetycznego lub szklanego. Emulsja negatywowa i pozytywowa jest wrażliwa na zmiany środowiska – zarówno chemicznego, jak i fizycznego. Jest zatem podatna na wszelkie zmiany temperatury i wilgotności, zanieczyszczenia po­wietrza, a także urazy mechaniczne i zadrapania. Niewidoczne gołym okiem mikrourazy emulsji, będą powodowały dalsze zniszczenia. Warstwa ta jest także niestabilna mikrobiologicznie, dlatego istnieje spore ryzyko rozwoju grzy­bów pleśniowych. Problemem, na który należy zwrócić uwagę, są różnice fi­zykochemiczne pomiędzy dwoma rodzajami materiałów – emulsją i podłożem. Ich naturalne procesy starzeniowe przebiegają w inny sposób i mogą powo­dować wzajemny niekorzystny wpływ na siebie lub rozwarstwienie (wyjątek stanowią negatywy szklane, których podłoże jest obojętne chemicznie).

Różne rodzaje materiałów światłoczułych pozytywowych i negatywowych (zdj. K. Zgliński)

Celem działań zabezpieczających jest stworzenie stabilnego, obojęt­nego środowiska chemicznego, które zahamuje procesy starzenia się, a także ochrona materiałów przed urazami mechanicznymi.

Uwaga!

Jeżeli na emulsji żelatynowo-srebrowej pojawi się charakterystyczne srebrzenie należy jak najszybciej przystąpić do wykonania kopii cyfro­wych, ponieważ ten rodzaj degradacji jest wynikiem trwałych zmian chemicznych i wytrącania się srebra. Jest to proces nieodwracalny.

Degradująca emulsja fotograficzna. Na fotografiach widoczny tzw. „efekt lustrzenia” (zdj. M. Wiercińska) „Efekt lustrzenia” na emulsji negatywu szklanego (zdj. M. Wiercińska)

Fotografie i negatywy są obiektami szczególnie wrażliwymi, dlatego wszelkie czynności z nimi związane (w tym naprawy) powinny być wykonywane przez specjalistów – dyplomowanych konserwatorów.

Prace z fotografiami i negatywami należy wykonywać w rękawiczkach ochronnych. Stronę emulsji, wrażliwą i podatną na uszkodzenia, łatwo rozpoznać na negatywach – jest ona w charakterystyczny sposób matowa. Odróżnia ją to od stron błony lub szkła, które są połyskujące.

Uwaga !

Należy zwracać szczególną uwagę, żeby nie uszkodzić strony emul­sji. Wszelkie drobne mikrouszkodzenia na emulsji negatywowej będą widoczne w powiększeniach na odbitkach i na cyfrowych skanach.

Samodzielne zabiegi poprawiające czytelność obrazu należy ograniczyć.

Nie wolno stosować wody lub rozpuszczalników, gdyż substancje te mogą powodować zmiany fizykochemiczne emulsji. Fotografie i negaty­wy można odkurzać wyłącznie od strony podłoża, używając do tego celu ściereczek z mikrofibry.

Należy chronić fotografie przed działaniem światła dziennego (nie powin­ny być one stale eksponowane). Nadmierna ilość światła spowoduje nie­korzystne reakcje fotochemiczne i będzie prowadziła do osłabienia oraz odbarwienia obrazu. Do ekspozycji w ramach na ścianie lub komodzie należy wykonać wydruk z zeskanowanej kopii cyfrowej.

Oryginały odbitek należy przechowywać w miejscu bez dostępu światła, w pozycji leżącej, w obwolutach lub przekładkach z atestem PAT (Photo­graphic Activity Test).

Obwoluta na wymiar fotografii wykonana z papieru bawełnianego z atestem PAT (zdj. M. Wiercińska) Negatywy szklane w obwolutach i pudełku. Opakowania z atestem PAT (zdj. K. Zgliński)

Papier z tym atestem jest wykonany z czystej bawełny, bez wypełniaczy. Dokonując zakupu należy o niego zapytać producenta lub sprzedawcę. Nie powinno się przechowywać fotografii i negatywów w oryginalnych opakowaniach (koszulkach i kopertkach producentów lub fotografów), gdyż są one przeważnie zakwaszone, a tego typu środowisko ma nega­tywny wpływ na stabilność chemiczną emulsji fotograficznej. Konieczne jest ich odseparowanie od fotografii przy użyciu atestowanej przekładki, ale trzeba je zachować, ponieważ mają wartość historyczną i same rów­nież są materiałem archiwalnym.

Zmiany chemiczne w emulsji fotograficznej negatywu (zdj. M. Wiercińska)

Negatywy szklane należy przechowywać w pozycji stojącej, ponieważ ich ułożenie w pudełkach jeden na drugim będzie powodowało nacisk na szklane podłoże i może doprowadzić do powstania uszkodzeń.

Uszkodzone fragmenty negatywów szklanych (zdj. M. Wiercińska)

Uwaga!

Negatywy szklane powinny być od siebie odseparowane przekładką z papieru z atestem lub zawinięte w oddzielne obwoluty, w przeciw­nym wypadku może dojść do ich sklejenia.

Uszkodzone negatywy szklane do czasu konserwacji przechowuj od­dzielnie w pozycji leżącej, każdy w osobnej obwolucie. Rozbity negatyw można umieścić w tekturowej ramce, dostosowanej do jego wymiaru, aby unieruchomić wszystkie elementy.

27 Ramka z kartonu z wyciętym okienkiem, ograniczająca przesuwanie się i rozproszenie fragmentów uszkodzonych negatywów szklanych (zdj. M. Wiercińska)

Negatywy na błonach przechowuj rozwinięte, w pozycji leżącej. Umieść je w obwolutach z papieru z czystej bawełny lub w specjalnych poliestro­wych koszulkach (z atestem PAT).

Uwaga!

Nie należy samodzielnie rozwijać zrolowanych błon, lecz powierzyć tę pracę specjalistom. Nieumiejętne postepowanie w tym zakresie może spowodować nieodwracalne uszkodzenia podłoża i emulsji.

Nie należy samodzielnie rozprostowywać zwiniętych fotografii pozyty­wowych, ponieważ istnieje ryzyko trwałego uszkodzenia emulsji. Powi­nien się tym zająć specjalista.

Fotografie i negatywy, podobnie jak dokumenty papierowe, nie mogą być przechowywane na strychach i w piwnicach, ponieważ trudno tam zapew­nić stałą temperaturę i wilgotność, a także utrzymać czystość.

Zrolowane fotografie przechowywane w nieodpowiednich warunkach (zdj. M. Wiercińska)

Fotografie i negatywy są podatne na rozwój grzybów pleśniowych, które rozwijają się w warunkach podwyższonej temperatury i wilgotności.

Fragment dokumentu z wklejoną fotografią zaatakowany przez mikroorganizmy (zdj. M. Wiercińska)

Szczególnie wrażliwe na tego rodzaju warunki są negatywy. Powinno się je przetrzymywać w odpowiedniej temperaturze (14–16°C) i wilgot­ności (35% RH), jednak uzyskanie takich parametrów w domu może być trudne. W warunkach „pokojowych” najważniejsze jest utrzymanie sta­łych parametrów (nie więcej niż 20°C i 50% RH), bowiem wszelkie gwał­towne zmiany w tym zakresie będą powodowały różne reakcje podłoża i emulsji. Z czasem może to doprowadzić do rozwarstwienia się negaty­wów i pozytywów, a także pojawienia się na nich mikro i makro uszko­dzeń, a także przyczynić się do przyspieszenia procesu ich degradacji.

Fotografia zdegradowana przez długotrwałą działalność mikroorganizmów (zdj. M. Wiercińska)

Nie należy opisywać fotografii na odwrociu, tylko na opakowaniu lub na karcie albumu. Oznaczania z tyłu fotografii mogą powodować odkształ­cenia, odbarwienia i zmiany chemiczne emulsji od strony lica.

W przypadku uszkodzeń chemicznych, fizycznych i biologicznych utrudniających czytelność obrazu negatywów i fotografii zwróć się do specjalisty – dyplomowanego konserwatora.

Fotografia z uszkodzeniami powierzchni emulsji spowodowanymi niewłaściwym użytkowaniem (zdj. M. Wiercińska)

Zasady dobrego zabezpieczania fotografii i negatywów:

  • Pracuj z obiektami w rękawiczkach ochronnych. Uważaj, by nie uszkodzić emulsji fotograficznej. Ogranicz wszelkie samo­dzielne zabiegi poprawiające czytelność obrazu;
  • Chroń fotografie i negatywy przed permanentnym działaniem świa­tła słonecznego;
  • Przechowuj materiały w odpowiednich warunkach klimatycznych – w stałej temperaturze i wilgotności;
  • Fotografie przechowuj w pozycji leżącej, w obwolutach z papie­ru z czystej bawełny, bez wypełniaczy. Zwróć uwagę czy posiadają atest PAT (Photographic Activity Test);
  • Negatywy na błonach przechowuj rozwinięte, w pozycji leżącej, w obwolutach z papieru z czystej bawełny lub w specjalnych polie­strowych koszulkach (z atestem PAT);
  • Negatywy szklane przechowuj w pozycji stojącej, każdy opako­wany oddzielnie w obwolutę papieru z czystej bawełny z atestem PAT. Pudła w których je umieścisz również muszą być atestowane. Uszkodzone negatywy szklane do czasu konserwacji przechowuj oddzielnie w pozycji leżącej.

Trzeba również pamiętać o rzeczach, których nie należy robić podczas archiwizacji:

  • Samodzielnie nie rozprostowuj zwiniętych fotografii i zrolowanych negatywów na błonach;
  • Nie przechowuj dokumentów na strychach i w piwnicach, gdzie panują niestabilne warunki i gdzie występują zanieczyszczenia;
  • Nie używaj opakowań bez atestu PAT. Wyjmij fotografie i negatywy z oryginalnych kopert (są zakwaszone i zadrukowane nieznaną farbą, będą powodować degradację) i włóż je do opakowania ba­wełnianego;
  • Nie opisuj fotografii na odwrociu (takie działanie może powodować odkształcenia, odbarwienia i zmiany chemiczne), tylko na opakowa­niu lub na karcie albumu;
  • Nie czyść samodzielnie fotografii i negatywów – wszelkie zabie­gi (nawet suche odkurzanie ściereczką) prowadzą do powstawania mikrouszkodzeń powierzchni emulsji;
  • Nie używaj wody lub rozpuszczalników do usuwania zabrudzeń – może to powodować zmiany fizykochemiczne emulsji;
  • Nie spożywaj posiłków ani napojów podczas pracy z fotografiami i negatywami.