Kolekcja rodziny Czernickich

Zamieszczone w albumach fotografie przedstawiają epizody z życia rodziny Czernickich z lat 1910–1939. Najstarsze fotografie przedstawiają Otwock Wielki (otoczenie późnobarokowego pałacu będącego w posiadaniu Zygmunta Kurtza), Portrose nad Adriatykiem (obecnie Portorož, Słowenia). Ponadto w albumach znajdują się fotografie przedstawiające Zamość (życie rodziny Tomasza Czernickiego, wydarzenia, manifestacje, uroczystości) oraz wyjazdy turystyczne nad morze (Hel, Gdynia) oraz w góry (Krynica, Zakopane, Tatry).

Józef Czernicki (1853–1930), szlachetnie urodzony (herbu Jastrzębiec) przemysłowiec, przyszedł na świat w 1853 r. w majątku Ryki. Do Zamościa przybył w 1872 r., kilka lat po kasacie twierdzy, w czasie dźwigania się miasta z marazmu gospodarczego. Wyróżniał się odważnym podejściem do życia, lubił ryzyko oraz przemyślane inwestycje, co okazało się kluczem do sukcesu w czasach stopniowego otwierania się miasta na życie cywilne. W kilkanaście lat po osiedleniu się w Zamościu Czernicki stał się posiadaczem kilku dogodnie zlokalizowanych nieruchomości. Inwestując kapitał, inicjował ożywienie gospodarcze Zamościa tworząc nowe zakłady i przedsiębiorstwa zatrudniające okoliczną ludność.

W 1888 r. zakupił na Starym Mieście zabudowaną działkę położoną między ulicami Ślusarską, Wasilkowską i Ogrodową (obecnie: Żeromskiego, Bazyliańską, Kościuszki), na której wystawił w 1892 r. murowany budynek oddany w dzierżawę Syndykatowi Rolniczemu. Nieruchomość w 1910 r. Czernicki odsprzedał II Zamojskiemu Towarzystwu Pożyczkowo-Oszczędnościowego pod budowę nowoczesnej kamienicy – Domu Centralnego. W 1890 r. zakupił przy ul. Ślusarskiej osiemnastowieczną kamienicę (obecnie ul. Żeromskiego 9), którą rozbudował według projektu architekta Władysława Sienickiego, urządzając w niej nowoczesny zakład kąpielowy (łaźnia publiczna). Na zakupionym przy ujeżdżalni wojskowej (obecnie Rynek Wodny) placu, wystawił dużą, narożną kamienicę czynszową (obecnie ul. Kościuszki 8/Moranda 6). W międzyczasie nabył na Zagumienkach graniczącą od północy z cmentarzem rzymskokatolickim obszerną działkę, na której uruchomił cegielnię polową zatrudniającą kilkunastu robotników. W okresie I wojny światowej wydzierżawił zlokalizowane przy ul. Ogrodowej kino „Promień” (obecnie ul. Kościuszki 9), które przekazał synom. Był również właścicielem wędliniarni oraz sklepu, prowadzonych początkowo od 1875 r. we własnym domu.

Józef Czernicki uchodził za filantropa. Dzięki swojej pozycji, statusowi społecznemu oraz znajomościom, należał do elity intelektualnej miasta. Piastował stanowisko radnego miejskiego w Zamościu. Był działaczem gospodarczym, pod koniec XIX stulecia członkiem komisji podatkowych oraz członkiem i założycielem Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego. Jego żona, Władysława (1860–1933) z domu Nowicka, była czołową filantropką w Zamościu. Mieli dziesięcioro dzieci: Józefę, Konrada Leona – aptekarza, Edwarda Ludwika – przemysłowca, Władysława, Jadwigę, Tomasza – adwokata i posła, Wilhelminę, Eugeniusza Stefana – inżyniera, przemysłowca, Józefa – lekarza oraz Romualda. Spośród licznego potomstwa czterech synów związało swoją przyszłość z miastem i regionem. Józef zmarł w 1930 r. w Zamościu i został pochowany na cmentarzu parafialnym we wzniesionej własnym kosztem w 1917 r. neogotyckiej kaplicy.

Nie mniej niż ojciec, w życiu społeczno-gospodarczym Zamościa zapisał się Tomasz Czernicki (1886–1947), który już jako uczeń gimnazjalny w 1902 r. stanął na czele strajku w obronie prowadzenia nauki religii w języku polskim. Szkołę ostatecznie ukończył w Warszawie, skąd udał się na studia prawnicze w Dorpacie i Petersburgu, ostatecznie tytuł zdobywając na Uniwersytecie Warszawskim. W okresie I wojny światowej służył w armii carskiej. W 1918 r. powrócił do Zamościa, gdzie założył kancelarię adwokacką w należącej do rodziny kamienicy tzw. Generałówce (ul. Kościuszki 7). Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Dzięki silnej, niemal apodyktycznej osobowości, pełnił kilka ważnych stanowisk, stając się bardzo zasłużonym działaczem samorządowym i reprezentantem interesów miasta.

W latach 1918–1929 był członkiem Rady Miejskiej, następnie Sejmiku i Wydziału Powiatowego. Pełnił wyższe stanowiska w zamojskich instytucjach finansowych. Czernicki był również autorem interesującego pomysłu utworzenia w 1918 r. nowego uniwersytetu, na którego siedzibę proponował nie Lublin, tylko Zamość, motywując to tradycjami akademickimi miasta oraz istniejącą bazą dydaktyczną w gmachu dawnej Akademii Zamojskiej. Na początku lat 20. lobbował w imieniu Magistratu (konflikt z Ordynacją Zamojską) za przekierowaniem przez Zamość planowanej magistrali kolejowej Gdańsk – Warszawa – Lwów – Odessa, zdobywając m.in. poparcie samorządu Lwowa. W sprawach Zamościa występował również na Zamku Królewskim w Warszawie oraz przed Prezydentem RP.

Czernicki był również inicjatorem powstania Parku Miejskiego na terenach pofortecznych oraz jego późniejszego rozwoju. Bardzo lubił przebywać w parku i uprawiać czynnie sport (m.in. gra w tenisa), czego dowodem są liczne fotografie zamieszczone w przekazanych do Archiwum albumach.

Dzięki jego zasługom powstały w Zamościu również hotel – dom noclegowy w dawnej Bramie Szczebrzeskiej, szkoła rolnicza na Janowicach Małych (obecnie ul. Szczebrzeska 102), dom ludowy w gmachu pofranciszkańskim, dom czynszowy przy al. Marszałka Piłsudskiego 13, nowa siedziba elektrowni miejskiej (ul. Sienkiewicza 22) oraz drukarnia sejmikowa w gmachu dawnego pałacu ordynackiego. Tomasz Czernicki był współorganizatorem Spółdzielni Mleczarskiej Powiatu Zamojskiego. Pełnił również funkcję prezesa zakładu, który zaliczano do wzorowych spółdzielni mleczarskich w kraju. Pisywał artykuły do „Ziemi Zamojskiej”, udzielał się społecznie, brał udział w przemówieniach i manifestacjach oraz działał jako naczelnik Straży Obywatelskiej.

Czernicki aktywnie uczestniczył również w życiu politycznym Zamościa. W 1918 r. został organizatorem i działaczem PSL „Wyzwolenie”, od 1926 r. członkiem Centralnego Komitetu Stronnictwa Chłopskiego, z którego ramienia dwukrotnie został wybrany posłem na Sejm ( 1928–1935). W latach 1931–1935 oraz po II wojnie światowej działał w Stronnictwie Ludowym i jako członek Naczelnego Komitetu Stronnictwa Ludowego. Po rozłamie Stronnictwa Ludowego został w 1937 r. działaczem Obozu Zjednoczenia Narodowego.

Podczas II wojny światowej został aresztowany przez Niemców i więziony w Zamościu na Rotundzie. Wywieziono go do Oświęcimia. Przetrwał wojnę i przeprowadził się do Warszawy, gdzie pracował jako sędzia i rejent. Zmarł w 1947 r. i został pochowany w rodzinnej kaplicy na cmentarzu parafialnym w Zamościu.

Najstarszym bratem Tomasza był Konrad Leon Czernicki (1891–1972), urodzony w 1891 r. w Kosowie Lackim nieopodal Siedlec. W 1911 r. uzyskał dyplom farmacji. Powrócił do Zamościa, gdzie w 1913 r. nabył na Starym Mieście reprezentacyjną kamienicę „Generałówkę” (ul. Kościuszki 7). W latach 1914–1917 prowadził zlokalizowane w sąsiedztwie kamienicy kino „Promień” (ul. Kościuszki 9). Po sprzedaży nieruchomości otworzył w 1922 r. wspólnie z Marianem Spychańskim dużą Aptekę „Centralną” (ul. Staszica 27).

Uchodził za człowieka bardzo życzliwego, dobrego, chętnie pomagającego potrzebującym i biednym (m.in. wydawał bezpłatnie leki, dzielił się wiedzą z zakresu dermatologii). Udzielał się charytatywnie. Podczas II wojny światowej pomagał wysiedleńcom przetrzymywanym w obozie przejściowym przy ul. Piłsudskiego. Niemcy odebrali mu aptekę. Po wojnie osiadł w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie wraz z żoną prowadził apteki w Sosnowcu i Czeladzi. Zmarł w 1972 r. w Czeladzi.

Starszym o 3 lata bratem Tomasza był urodzony również w Zamościu Stefan Czernicki (1883–1968). Na początku XX w. aktywnie działał w konspiracji niepodległościowej i z tego powodu musiał opuścić Zamość. Zamieszkał w Warszawie, gdzie zdobył wykształcenie techniczne (inżynier agronom). Powrócił do Zamościa i w 1917 r. nabył od brata Konrada Leona kamienicę „Generałówkę” na Starym Mieście. Był dzierżawcą kino-teatru „Oaza” w Domu Centralnym, natomiast do 1920 r. wraz z braćmi Leonem i Edwardem prowadził kino „Promień” przy ul. Kościuszki 9. Pełnił funkcję dyrektora warszawskiego oddziału Towarzystwa Akcyjnego „Ziemianin” w Zamościu. Po likwidacji kina uruchomił w budynku fabrykę szczotek, która działała w latach 1925–1933. Produkowane wyroby były nagradzane na wielu targach i ekspozycjach. Na gruntach Zagumienek w Zamościu założył razem z hrabią Potulickim duży zakład Przędzalnia Włosienia (obecnie ul. Przemysłowa 22), w którym wytwarzano szczecinę do szczotek, eksportowaną do wielu krajów na świecie. Stefan Czernicki, podobnie jak brat Tomasz, był członkiem Rady Miejskiej. Zmarł w 1968 r. w Bydgoszczy.

Aktywnie w Zamościu działał również Józef Czernicki (1892–1972), który imię otrzymał po ojcu. Urodził się w Zamościu, jednak śladem starszych braci musiał za młodu opuścić rodzinne miasto z powodu uczestnictwa w strajku szkolnym. Maturę otrzymał w Petersburgu, po czym wstąpił do wojsk polskich. W 1918 r. rozbrajał w Zamościu żołnierzy austriackich. Aktywnie działał w Polskiej Organizacji Wojskowej i Straży Obywatelskiej. Znalazł zatrudnienie w szpitalu wojskowym w Zamościu. W 1926 r. uzyskał dyplom lekarski na Uniwersytecie Warszawskim. Pozostał w Warszawie, gdzie podjął pracę w klinice dziecięcej i w Ubezpieczalni Społecznej.

Podczas II wojny światowej został internowany w Rumunii. W 1945 r. powrócił do Zamościa i zamieszkał na Starym Mieście (ul. Żeromskiego 11). Podjął pracę w Ubezpieczalni Społecznej i przychodni kolejowej. W 1967 r. został przeniesiony do pracy w szpitalu w Szczebrzeszynie. Pochowano go na cmentarzu parafialnym w Zamościu.

Źródła:

Archiwum Państwowe w Zamościu:

• Zespół 88/25 Akta miasta Zamościa 1915–1939, sygn. 59
• Zespół 88/102 Hipoteka miasta Zamościa i powiatu zamojskiego 1826–1967
• Zespół 88/1170 Akta osób i rodzin, 21.1. Zbiór Zenona Iwanejko.

Literatura:

• B. Sawa, Centralka, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 2007, nr 4, s. 28-32.
• B. Sawa, Zamojscy aptekarze, apteki i składy materiałów aptecznych w II poł. XIX i w XX wieku (2), „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 2008, nr 2, s. 27-32.
• B. Sawa-Sroczyńska, Diamenty z archiwum, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1988, nr 4, s. 47-51.
• B. Sawa-Sroczyńska, Diamenty z archiwum III, „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1989, nr 1, s. 28-33.
• B. Sawa-Sroczyńska, Diamenty z archiwum (VI), „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” 1989, nr 2, s. 21-26.
• Biogramy Józefa Czernickiego (ojca), Tomasza Czernickiego, Konrada Leona Czernickiego, Stefana Czernickiego i Józefa Czernickiego (syna) opracowane na podstawie Encyklopedii Miasta Zamościa – Zamosciopedia.pl (dostęp z 03.06.2020) https://www.zamosciopedia.pl/