Zabezpieczenie (konserwacja)

Do osłabienia lub dekompozycji opraw przyczynia się degradacja użytych spoiw, materiałów, a także niewłaściwe użytkowanie. Podstawowym zadaniem archiwisty jest zatem zapewnienie bezpieczeństwa oprawom, które chronią dokumenty znajdujące się wewnątrz, a także stworzenie stabilnych warunków fizycznych i chemicznych wszystkim materiałom, mimo ich różnych własności. W obiektach zwartych mamy do czynienia ze zwiększonym ryzykiem rozwoju grzybów pleśniowych, wynikającym z zastosowania spoiw nieodpornych mikrobiologicznie, zróżnicowanych materiałów oraz występowania szeregu zagłębień, w których mogą się gromadzić kurz i wilgoć.

Uwaga!
Zdarzają się pamiętniki i albumy rodzinne będące obiektami wytworzonymi spontanicznie z zastosowaniem amatorskich materiałów i sposobów ich łączenia, niekoniecznie zgodnie z zasadami sztuki introligatorskiej. Zabezpieczenie tego rodzaju obiektów może na­stręczać dodatkowych, nieprzewidywalnych trudności.

Proces zabezpieczania albumów wymaga połączenia metod konserwa­cji dokumentów papierowych i fotografii. Podstawową zasadą jest stwo­rzenie stabilnych warunków przechowywania w stałej temperaturze (nie wyższej niż 20°C) i wilgotności (nie przekraczającej 55% RH). Należy pa­miętać, że albumy składające się z większej liczby materiałów i spoiw są obiektami bardziej złożonymi. Każdy z komponentów składowych może inaczej reagować na zmiany w otoczeniu i w parametrach klimatycznych. Zmiany mogą się przyczyniać do skurczania i rozkurczania niektórych materiałów, powodując odspojenie, rozwarstwienie lub dekompozycję całej konstrukcji.

Uwaga!
Podwyższona temperatura i wilgotność mogą powodować rozwój grzybów pleśniowych

Do przechowywania warto stosować obwoluty papierowe lub pudła z re­zerwą alkaliczną, odpowiednio dobrane do wymiarów obiektów. Ma to szczególne znaczenie, gdy przechowywane są one na otwartych rega­łach lub półkach. Materiały stosowane do obleczenia opraw (np. tekstylia lub skóra naturalna) wykazują niską odporność na bezpośrednie działanie światła. Pod jego wpływem mogą się odbarwiać i osłabiać, tracąc swoje walory – nie tylko estetyczne, ale również konstrukcyjne.

W kontakcie z takimi obiektami należy zachować ostrożność i wyczucie. Przy ich otwieraniu trzeba uważać, aby nie uszkodzić grzbietu oprawy lub jej przegubów, zwłaszcza, gdy są osłabione. Można skorzystać z kli­nów lub podpórek, tak by nie otwierać albumu na płaskiej powierzchni, lecz pod kątem. Należy także stosować rękawiczki ochronne, które za­bezpieczą obiekt przed odciskami palców oraz ochronią dłonie przed zanieczyszczeniami.

Kurz z albumów można usuwać ściereczkami z mikrofibry, a z zagłę­bień wymiatać miękkimi pędzelkami, o ile nie zaobserwujemy uszkodzeń i spękań na powierzchni materiałów obleczeniowych (jeżeli łuszczą się, pojawia się ryzyko zwiększenia ich uszkodzeń).

Uwaga!
Należy pamiętać, że w kurzu mogą znajdować się szkodliwe mikroorganizmy, dlatego należy go usuwać w taki sposób, by nie rozprze­strzeniać zanieczyszczeń w otoczeniu.

Do czyszczenia nie należy używać wody ani rozpuszczalników, ponieważ w większości przypadków ciecze te mogą pozostawić trwałe odbarwie­nia. Należy także powstrzymać się od samodzielnego usuwania zabru­dzeń z fotografii, ponieważ łatwo uszkodzić emulsję fotograficzną. Podobne zastrzeżenie dotyczy odręcznych ilustracji w pamiętnikach – nie należy ich czyścić ani przecierać.

Spoiwo farb i kredek wraz z upływem czasu może utracić swoje właści­wości, co skutkuje osypywaniem. Każde dotknięcie lub czyszczenie może powodować w niej ubytek lub rozmazywanie, a tym samym uszkodzenie ilustracji. Nie należy także samodzielnie stosować środków utrwalających – w tym zakresie warto skorzystać z pomocy specjalisty.

Jeżeli w albumie znajdują się stare, zakwaszone (w charakterystyczny sposób pociemniałe i kruche), porwane i odspajające się przekładki, moż­na spróbować je delikatnie usunąć, zastępując odpowiednikami z papieru bawełnianego z atestem PAT (Photographic Activity Test).

Trzeba zadbać o to, by fotografie znajdujące się na sąsiadujących kartach albumu nie stykały się ze sobą emulsją fotograficzną, ponieważ może to spowodować ich sklejenie.

Wszelkie metalowe elementy powinny zostać usunięte, ponieważ wraz z upływem czasu będą ulegały korozji, niszcząc i degradując papier. Należy pamiętać, by w momencie wykonywania tej czynności wsunąć pomiędzy spinacz i podłoże kawałek papieru lub folii w taki sposób, by nie uszkodzić oryginalnego materiału.

Wszelkie uszkodzenia mechaniczne nie powinny być podklejane samo­dzielnie. Dotyczy to szczególnie skóry na oprawach, ponieważ nieumie­jętne działanie może prowadzić do nieodwracalnych zmian w strukturze tego materiału. Niewskazane jest również używanie taśm samoprzylep­nych, ponieważ mogą one niszczyć podłoże.

Opis fotografii w albumach należy wykonywać ołówkiem na podłożu, do którego są umocowane.
W wypadku wystąpienia znacznych uszkodzeń mechanicznych, spowodowanych osłabieniem podłoża, rozwojem mikroorganizmów (przebarwienia) lub zespojenia się dokumentów należy zwrócić się o pomoc do specjalisty – dyplomowanego konserwatora.
Zasady dobrego zabezpieczania albumów i pamiętników:

• Przechowuj albumy w odpowiednich warunkach klimatycznych – w stałej temperaturze i wilgotności;
• Otwieraj albumy ostrożnie, by nie dopuścić do przełamania przegubów oprawy lub konstrukcji grzbietu. Używaj klinów podpierających;
• Przechowuj materiały w obwolutach zapewniających cyrkulację powietrza i chroniących je przed dostępem światła dziennego (w szczególności oprawy obleczone tkaniną);
• Usuń odspojone, podarte, zżółknięte przekładki w albumach z fotografiami. Karty przełóż arkuszami papieru bawełnianego z atestem PAT;
• Korzystaj z opakowań dostosowanych do rozmiaru dokumentu;
• Używaj opakowań z rezerwą alkaliczną;
• Opisuj ołówkiem fotografie na kartach albumu;
• Usuń wszelkie elementy metalowe (zszywki i spinacze);
• Odkurzaj oprawy i brzegi ścięcia kart ściereczkami z mikrofibry;
• Zachowuj ostrożność – w kurzu mogą się znajdować zarodniki grzybów pleśniowych;
• Używaj jednorazowych rękawiczek, które będą jednocześnie chroniły dokument i skórę dłoni.

Trzeba również pamiętać o rzeczach, których nie należy robić podczas archiwizacji:

• Nie przechowuj dokumentów na strychach i w piwnicach, gdzie panują niestabilne warunki i gdzie występują zanieczyszczenia;
• Nie narażaj albumów (w szczególności opraw tekstylnych) na działanie promieni UV;
• Nie wykonuj samodzielnych napraw za pomocą taśm samoprzylepnych;
• Nie podklejaj uszkodzonych opraw, szczególnie elementów skórzanych;
• Nie używaj gumki do ścierania i nie usuwaj zanieczyszczeń z fotografii;
• Nie spożywaj posiłków ani napojów podczas pracy z albumami.